Prawnik radzi

Kilka uwag o precedensie w systemie prawnym common law

Adam Kasperkiewicz,
adwokat
Kilka uwag o precedensie w systemie prawnym common law

Wiadomo powszechnie, że na świecie zasadniczo funkcjonują dwa odrębne systemy prawne. W krajach anglosaskich ( m.in. Wielka Brytania, USA, Australia, Nowa Zelandia) wykształcił się system precedensowy (system common law), a na kontynencie europejskim właściwy jest system prawa stanowionego (system civil law, kontynentalny). Zarówno w jednym, jak i drugim porządku prawnym sądy związane są ustawami, inaczej natomiast kształtuje się znaczenie rozstrzygnięcia precedensowego w obu systemach.
Potocznie przez precedens rozumiemy coś wyjątkowego, jedynego w rodzaju, niespotykanego. W doktrynie prawnej rozróżnia się pragmatyczne i apragmatyczne pojęcie precedensu. Według pierwszego znaczenia precedensem jest czynność sądu polegająca na rozpoznaniu i stosowaniu nowych reguł prawnych. Definicja apragmatyczna mówi, że precedensem jest rozstrzygnięcie sprawy przez sąd stanowiące podstawę dla rozstrzygania innych, podobnych spraw.
Oczywiście w obu systemach prawnych (common law i civil law) zapadają rozstrzygnięcia o charakterze precedensowym. Różnica polega na tym, że w krajach anglosaskich precedens ma charakter prawotwórczy (precedens de iure; zawiera treść normatywną o charakterze wiążącym; orzeczenie jest prawem). W systemie kontynentalnym precedens nie jest źródłem obowiązującego prawa (precedens de facto). W krajach systemu common law z wiążącej mocy precedensu wypływa zasada stare decisis, która oznacza, że precedens wiąże na przyszłość inne sądy tego samego rzędu lub wyższego nie z racji trafności przyjętego rozwiązania, lecz dlatego, że został wydany wcześniej.
W takim precedensie wyróżniamy dwa elementy: wiążący (ratio decidendi) i niewiążący (obiter dicta). Ratio decidendi jest ogólną regułą prawną, stanowiącą podstawę rozstrzygnięcia. Do obiter dicta zalicza się opis okoliczności sprawy, dodatkowe uwagi sądu czy rozważania doktrynalne.
Na gruncie problemu, czym w istocie jest orzekanie precedensowe w systemie common law, pojawiły się różne poglądy. Do najważniejszych należą te głoszące, że sądy za pomocą precedensu formułują reguły postępowania, stosują wypracowane zasady prawne albo wyważają racje stron. Rozstrzygnięcie precedensowe stanowi podstawę rozstrzygania innych spraw, o ile są do siebie podobne. Podobieństwo spraw wyznaczają tzw. czynniki prawne (factors), którymi są stan faktyczny, zagadnienia materialnoprawne i zagadnienia procesowe. Cały kunszt prawniczy przed sądami angielskimi czy amerykańskimi przejawia się w umiejętności wykazania, czy w rozpoznawanej sprawie znajdzie zastosowanie orzeczenie precedensowe i w tym celu strony powołują się na istnienie podobieństwa pomiędzy sprawami albo przekonują o jego braku.
W rozstrzygnięciu o podobieństwie spraw pomaga reguła rozróżniania (distinguishing). Z założenia nie ma dwóch identycznych spraw. Jeżeli pomiędzy sprawami zachodzą relewantne podobieństwa (factors), wówczas rozstrzygnięcie oparte zostanie o wcześniej wypracowaną przez sąd regułę postępowania.
Możliwe jest przełamanie precedensu (overruling). Taki „przełamany” precedens zostaje wyeliminowany z porządku prawnego jako błędny. Znanym wypadkiem przełamania precedensu jest sprawa Brown v. Board of Education z 1954 r., w której odstąpiono od reguły zawartej w orzeczeniu Plessy v. Ferguson z 1896 r. W roku 1896 Sąd Najwyższy USA orzekł, że segregacja rasowa w szkołach nie narusza konstytucyjnej zasady równości („odseparowani, lecz równi”). W 1954 r. sąd zakwestionował segregację rasową jako niezgodną z Konstytucją Stanów Zjednoczonych.

Kliknij aby dodać komentarz

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Prawnik radzi

Masz jakieś pytanie lub problem dotyczący naszego Tygodnika? Skontaktuj się z naszym biurem! Tel. 514 786 400

Więcej w Prawnik radzi

O mowie nienawiści

Redakcja6 kwietnia 2017

Świadczenie alternatywne w zapisie zwykłym

Redakcja26 czerwca 2016

Darowizna na wypadek śmierci

Redakcja19 czerwca 2016

Ochrona stosunku pracy radnego

Redakcja14 lutego 2016

Polski proces karny – kontradyktoryjny czy inkwizycyjny?

Redakcja25 stycznia 2016